دکتر فرخ‌آصف‌زاده

متخصص دندان‌پزشکی ترمیمی و زیبایی، عضو آکادمی انجمن دندان‌پزشکی زیبایی آمریکا

لیزر ابزاری است که گرچه از اوایل قرن بیستم ایده ساخت آن مطرح شده است، رشد و پیشرفت آن در 2 دهه اخیر تحولی شگرف در بسیاری از جنبه‌های علمی و فنی ایجاد کرده از جمله در علم پزشکی. لیزر مدت زمان زیادی نیست که در رشته دندان‌پزشکی استفاده می‌شود اما در همین مدت کم توانسته جای خود را به‌عنوان ابزاری موثر در این رشته تثبیت کند. برای آشنایی هرچه بیشتر با کاربردهای لیزر در دندان‌پزشکی،‌با این مطلب همراه شوید.

 

لیزر چیست؟

لیزر مخفف عبارتی است که معنی آن می‌شود تقویت نور به روش گسیل تقویت شده تابشی. به عبارت ساده لیزر نوری است که فوتون‌های آن همرنگ و هم‌جهت هستند، طول موج یکسانی دارند و می‌توانند انرژی بالاتری داشته باشند چون فوتون‌های آن پراکنده نیست و هم‌جهت هستند. در واقع لیزر نور معمولی نیست، بلکه نور تحریک‌شده است.

 

یک ایده تاریخی

ساخت لیزر اولین بار به‌وسیله اینشتین پیشنهاد شد. او در مقاله‌ای در سال 1917 این تئوری را مطرح کرد که اگر بتوان تا حد امکان اشعه نور را همسو کرد، خواص ارزشمندی پیدا می‌کند. دقت و تمرکز این نور همسو شده بالاتر و در نتیجه انرژی‌اش هم بالاتر می‌رود. به همین دلیل می‌توان استفاده‌های خاصی از آن کرد. اولین لیزری که در دنیا ساخته شد، یک لیزر جامد بود که در سال 1960 تئودور میمن آن را از کریستال یاقوت تولید کرد. بعدتر دکتر علی جوان که یک فیزیکدان ایرانی مقیم آمریکا بود، اواخر دهه 60 لیزر گازی را با پایه هلیوم-نئون ساخت. پایه خیلی از لیزرهایی که در چشم‌پزشکی استفاده می‌شود، لیزرهای گازی است اما در دندان‌پزشکی لیزرهای جامد کاربرد بیشتری دارند.

 

ویژگی‌های طبی لیزر

در دستگاه ایجاد لیزر، منبعی وجود دارد که نور تولید می‌کند. این نور به محیط (ماده‌ای) برخورد می‌کند که باعث ایجاد فوتون‌های هم‌جهت و با انرژی بالا می‌شود. محیطی که لیزر در آن تولید می‌شود، می‌تواند گاز یا جامد باشد که به آن لیزر گازی یا جامد می‌گویند. مثلا لیزر YAG (ییتریوم، آلومینیوم و گارنت) یا اربیوم یک لیزر جامد است. برحسب ماده تولید کننده، لیزر طول موج خاصی دارد و این طول موج ویژگی‌های خاصی هم به لیزر می‌دهد. با توجه به این طول موج‌ها در پزشکی می‌توان از لیزر برای تخریب، تسریع در بهبود، بند آوردن خون یا موارد دیگر استفاده کرد.

 

لیزر ابزار است یا درمان؟

برخلاف نظر عامه مردم، لیزر عمدتا به‌عنوان یک ابزار در علم پزشکی استفاده می‌شود، نه درمان. در واقع لیزر یک وسیله در دست پزشک است مثل تیغ جراحی یا لوازم دندان‌پزشکی. علت اینکه گاهی لیزر برای انجام درمان انتخاب می‌شود، این است که در مواردی در مقایسه با سایر ابزارهای رایج، بهتر است. فقط یک لیزر با قابلیت درمانی وجود دارد که به آن لیزر کم‌توان می‌گویند. انواع دیگر لیزر یعنی لیزرهای پرتوان همگی ابزار هستند.

لیزر کم‌توان

این لیزر همانطور که از نامش پیداست، انرژی بسیار پایینی دارد و می‌تواند به داخل بافت نفوذ کند و به بافت هدف برسد؛ حال می‌خواهد عصب باشد، یا عضله یا استخوان یا مفصل. این لیزر وارد سلول‌های بافت هدف می‌شود و با تاثیر روی میتوکندری‌ها، تنفس سلولی را افزایش می‌دهد. در نتیجه مواد زائد موجود در سلول بهتر، سریع‌تر و موثرتر دفع می‌شود و التیام و ترمیم بهتر و سریع‌تر انجام می‌گیرد.

کاربردهای لیزر کم‌توان

از این لیزر در درمان دردها مثل دردهای مفصلی، آفت یا تبخال و بافت‌های عصبی صدمه‌دیده استفاده می‌شود. استفاده از لیزر کم‌توان بعد از جراحی التیام را تسریع می‌کند و درد بعد از جراحی را کاهش می‌دهد.برخی از سازندگان دستگاه‌های لیزرهای کم‌توان با تیم‌های ورزشی قرارداد دارند و پزشکان این تیم‌ها از این لیزر برای بهبود سریع‌تر آسیب‌های ورزشی ورزشکاران استفاده می‌کنند.

 

لیزرهای پرتوان در دندان‌پزشکی

یکی از بخش‌های علم پزشکی که امروزه لیزر به وفور در آن استفاده می‌شود، دندان‌پزشکی است و لیزر بیشتر به‌عنوان یک ابزار در این رشته به‌کار می‌رود. لیزرهای پرتوان انواع متنوعی دارند اما 2 دسته از آنها بیشتر در دندان‌پزشکی کاربرد دارند؛ دیود و اربیوم.

 

لیزر دیود

دیود دستگاهی کوچک و نسبتا ارزان است و بیشتر روی بافت نرم کاربرد دارد. در درمان ریشه (عصب‌کشی) از این لیزر برای ضدعفونی کانال ریشه استفاده می‌شود و با آن می‌شود لثه را جراحی کرد. اگر انرژی این لیزر را کاهش دهیم و از راه دور استفاده کنیم، به‌عنوان لیزر کم‌توان نیز کارایی دارد و می‌توان با آن زخم‌های داخل دهانی یا حساسیت دندان‌ها را برطرف کرد.

 

لیزر اربیوم

دستگاه‌های این لیزر بزرگ‌تر و گران‌تر هستند اما کارایی بیشتری دارند و هم روی بافت نرم و هم بافت سخت قابل‌استفاده هستند. از اربیوم می‌توان برای تراش حفره‌ها و برداشت پوسیدگی دندانی، جراحی لثه، درمان ریشه و جراحی دندان نهفته استفاده کرد.

از مهم‌ترین مزایای این لیزر این است که اگر قدرت آن درست تنظیم شود، اغلب می‌توان بدون نیاز به تزریق بی‌حسی یا با مقدار بی‌حسی کمی برای بیمار کار کرد. این موضوع به آستانه درد بیمار بستگی دارد.

کاربرد لیزر در بلیچینگ و تشخیص پوسیدگی دندان

متاسفانه تبلیغات نادرست زیادی در این زمینه انجام می‌شود به‌طوری که این تصور ایجاد شده که لیزر می‌تواند دندان‌ها را سفید کند در صورتی که عمده عملکرد بلیچینگ به واسطه ژل بلیچینگ است نه خود لیزر. لیزر همان کاری را انجام می‌دهد که گرما یا چراغ‌های ال‌ای‌دی انجام می‌دهند؛ یعنی وظیفه فعال‌سازی ژل سفیدکننده را برعهده دارند اما برخی شرکت‌های سازنده دستگاه‌های لیزر، ژل‌هایی تولید می‌کنند که استفاده از ژل و دستگاه آن شرکت با هم سرعت سفید کردن دندان را افزایش و تعداد جلسات بلیچینگ را کاهش می‌دهد. در مجموع مزیت بلیچینگ با لیزر بر سایر روش‌های بلیچینگ این است که با این روش سرعت سفید شدن دندان در هر جلسه درمانی افزایش می‌یابد و در مدت زمان کوتاه‌تری دندان سفید خواهد شد.

یکی از مزایای لیزر، امکان تشخیص پوسیدگی‌های دندانی است که گاهی تشخیص آنها حتی با وجود رادیوگرافی بسیار دشوار خواهد بود. برخی شرکت‌های سازنده لیزر، دستگاه‌هایی ساخته‌اند که در آنها با تاباندن نور لیزر به دندان، پوسیدگی‌ها کاملا از سطح دندان سالم قابل‌تشخیص خواهد بود. منبع: پایگاه اطلاع رسانی سلامت